Speeches van burgemeester Rob Zuidema

Welkom, vertegenwoordiging van de Joodse Gemeenschap, collega-burgemeester Sietske Poepjes, initiatiefnemer Anton Heijmerikx, leerlingen en directeur van De Korenbloem, overige aanwezigen en, in het bijzonder, nabestaanden van Johanna Schatz-Kapp.

Volgend jaar vieren we 80 jaar vrijheid. Tachtig jaar geleden lijkt ver weg en zou de indruk kunnen wekken dat het boek gesloten is, en dat slechts het vieren van de herinnering aan de bevrijding ons rest. Maar niets is minder waar. U zult beamen dat het verleden en het heden onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden; ook hier, vandaag op de Algemene Begraafplaats aan de Westdorplaan. 

We staan bij het oorlogsgraf van een 32-jarige vrouw die, alleen omdat ze Joods was, tijdens de oorlog gevangen werd genomen en op transport werd gesteld naar Kamp Westerbork, de poort naar de hel. De vrachtwagen waarin zij met ruim dertig anderen werd vervoerd, werd bij Wijhe door geallieerde vliegtuigen onder vuur genomen en kwam tot stilstand. Door het tumult wist deze vrouw te ontsnappen. Ze was gewond en werd door moedige mede-Sallanders in veiligheid gebracht en verzorgd. Maar ze kon haar noodlot niet ontlopen en stierf op 29 maart 1945, ruim een maand voor de bevrijding, aan difterie.

Omdat ze Joods was, werd zij op deze begraafplaats onder een andere naam in stilte begraven. Het bekendmaken van haar identiteit en het begraven op onze Joodse begraafplaats zou velen in gevaar hebben gebracht. Ze was wegens haar Joodse afkomst uitgesloten en vervolgd en zou na de oorlog, zonder de opmerkzaamheid van enkele inwoners, zijn vergeten. Er bestond zelfs de kans dat haar graf, genummerd 1132, geruimd zou worden. In 2014 en 2015 hebben enkele betrokken inwoners, waaronder de hier aanwezige Anton Heijmerikx, samen met de Historische Vereniging Raalte en Omstreken het Stolpersteine-project gerealiseerd. Vanuit dit project is het initiatief ontstaan om het graf uit zijn anonimiteit te halen. In 2017, 72 jaar na de oorlog, werd het graf voorzien van een tijdelijk monumentje met daarop haar echte naam en verhaal. Maar het risico bleef bestaan dat in strijd met de Joodse traditie het graf zou worden geruimd. Anton Heijmerikx heeft toen het initiatief genomen om dit te voorkomen. 

Er werd contact opgenomen met de familie, het rabbinaat en onze cultuurmakelaar, en daarmee begon het proces. Het resultaat is dat het graf door de Oorlogsgravenstichting is erkend als oorlogsgraf. Hiermee hebben we de verplichting om het graf te behouden en daarmee het verhaal van Johanna levend te houden.

Het verleden raakt het heden: 79 jaar na de bevrijding is het boek nog niet gesloten. We kunnen volgend jaar alleen maar vieren als we ook de lessen trekken uit dat donkere verleden. Dit is een opgave die helaas actueler is dan ooit. Antisemitisme is na de oorlog niet meer zo sterk onder ons geweest als nu. Het schrijnende verhaal van Johanna Kapp getuigt waartoe uitsluiting en haat leiden. Dankzij de inzet van enkele inwoners van Salland wordt Johanna’s naam niet vergeten, want een citaat uit de Talmoed luidt: “Een mens is pas dood als zijn naam niet meer wordt genoemd.” Laten we daarom haar naam met liefde en respect noemen, Johanna Schatz-Kapp en moge dit oorlogsgraf en dit plechtig moment een bron van inspiratie en zegen zijn om samen te blijven bouwen aan een mooiere en betere samenleving.